आनीको जिन्दगी गुफामै

हुम्ला
लामा समुदायको जीवनशैली र रहनसहन फरक छ । सानै उमेरदेखि लामा समुदायका युवतीले आनी अर्थात् टोपेनी बनेर जिन्दगी गुम्बा अथवा गुफामै बिताउने गरेका छन् ।

नाम्खा गाउँपालिका वडा ४ याङ्गगारस्थित नाम्ख्वुँङ्ग पेमा होत्साल छ्योलिङ गुम्बामा १४० आनी अध्ययन गर्दै बसिरहेका छन् । सिमकोट र नाम्खा गाउँपालिकाका ७० भन्दा बढी आनी गुम्बाभन्दा बाहिर रहेर गुफामा बस्दै आइरहेका छन् । जिल्लाभरि जम्मा २१० आनीले लामा पुस्तक ९छ्यो० अध्ययन गरिरहेका छन् ।

सिमकोट गाउँपालिका –३ की ७० वर्षीया आनी छिरिङ्ग डोमा लामाले ‘बौद्ध धर्ममा पाप गर्नु हुँदैन, पाप गरे अर्को जुनीमा नराम्रो हुने भएका’ ले आफ्नो जीवनकाल नै आनी बनेर बिताउने गरेको बताइन् । ‘मैले १३ वर्षको उमेरदेखि आफ्नो परम्पराअनुसार ठूलो लामाकहाँ पुगी कपाल काटें, उसैलाई चढाएर त्यस दिनदेखि जीवनभरि बिहा नगर्ने र ज्ञान लिएर गुफाभित्रै बस्ने निर्णय गरें’, आनी लामाले भनिन् । उनी १५ वर्षसम्म ठूलो लामासँग ज्ञानका पुस्तक अध्ययन गरेर गाउँ नजीकको गुफामा बसिन् ।

लामा समुदायका छोरीहरु टोपेनी बनेपछि जीवनभर बिहा नगर्ने परम्परा छ । उनी जस्तै धर्म र कर्ममा विश्वास गर्ने हुम्ला जिल्लाका कैयौंं युवती आनी बनेका छन् । छोरा मान्छे टावा अर्थात् टोप्या बनेमा इच्छानुसार विवाह गर्न पाउने र आनी बनेका टोपेनीले विवाह गर्न नपाउने र पवित्र भएर बस्नुपर्ने संस्कार छ । ‘आनी बन्नुको मुख्य उद्देश्य आफ्नो जीवनकालमा कुनै पनि पाप नहोस्, यदि भुलचुकमा पाप भएमा यस जुनीमा नै काटियोस् भन्ने हो’, उनले भनिन् ।
जीवनशैली
लामा समुदायका युवती आनी बनेपछि अन्य युवती जसरी खुलेर समाजमा हिँड्डुल गर्न नपाइने ७० वर्षीया आनी लामाले बताइन् । आनी बनेपछि पुस्तकमा रहेको ज्ञानार्जन गर्दै सीमा रेखाभन्दा बाहिर जान पाइँदैन ।

आनीले तल्लो भागमा रातो रङको स्यादाब र माथिल्लो भागमा पहेंलो रङको तेतोङ अथवा दुपटा लगाउँछन् । उनले भनिन्, ‘हाम्रो समयमा आनीले ऊनले मात्रै बनाएका कपडा, जुत्ता, अन्य लुगा लगाउने चलन थियो । अहिलेको समयमा आनी बन्ने युवतीले पछिल्लो समय बजारमा आएका आधुनिक कपडा र अन्य सामग्री प्रयोग गर्न पाउने भएका छन् ।’

गाउँभन्दा एक घण्टा टाढा आफ्नो एकतलाको गुफा बनाएर ज्ञान साधनामा लिप्त उनी मूलको पानी खान्छिन् । राति पुस्तक अध्ययन गर्दा बत्ती नहुँदा सल्लाको दियालोको उज्यालोको भरमा अध्ययन गर्नुपर्ने बाध्यता छ ।

आनीको समस्यालाई समाधानका लागि नेपाल सरकारले आफूजस्तै विकट ठाउँमा साधनामा बसेका आनीलाई पानीको धारा र सौर्यबत्ती सहयोग गरेमा पुण्य हुने आनीले बताइन् । ‘माटाले छाएको आफ्नो गुफा पानी र हिउँ पर्दा चुहिने डर हुँदाहुँदै पनि ज्ञान साधनामा बस्दा मनलाई आनन्द मिल्छ’, उनले भनिन् ।
तीन वर्ष गुफामै
लामा समुदायका युवती गुरु रिम्पोछेसँग तीनदेखि छ वर्षसम्म अध्ययन गर्छन् । त्यसपछि आनीमा प्रवेश गरेपछि करीब १२ वर्षसम्म पैतोक पुस्तक अध्ययन गरेर ज्ञानमा परिपक्व बनेपछि गुफा पस्ने चलन छ ।

छ महिनादेखि तीन वर्षसम्म ज्ञान साधनामा लाग्दा गुफाभित्र कोहीसँग पनि बोलचाल गर्न पाइँदैन । एक जना मात्रै खाना बनाउने, स्याहारसुसार गर्ने र पूजा गर्दा आफूभन्दा कान्छी वा सानी उमेरका आनीलाई सहयोगीका रुपमा राख्न पाइन्छ । ‘हाम्रो काम पूजा गर्ने, पुस्तक पढ्ने, मन्त्र जप्ने मात्र हो, अन्य कुनै पनि काम गर्न मिल्दैन’, उनले भनिन् ।

आनीले सर्वसाधारणभन्दा फरक खानेकुरा खाने चलन छ । बिहान उठ्ने बित्तिकै प्रत्येक दिन बिहान चिसो पानीमा नुहाएर सकिएपछि पूजाकोठामा प्रवेश गर्ने, बौद्ध धर्मअनुसार करीब २० देखि ३० मिनेटसम्म आँखा चिम्लेर ध्यानमा बस्ने र त्यसपछि पूजापाठ गर्ने काम हुन्छ ।

पूजापाठ सकिएपछि भोटे चिया, उवाको सातु, थुक्पालगायत परिकार खाजाका रुपमा खाइन्छ । खाजा खाएर दुई–तीन घण्टासम्म पुस्तक अध्ययन गरिसकिएपछि खाना खाइन्छ । राति दियो बाल्ने, पूजापाठ गर्ने, संसारमा जन्म लिएका सजीव प्राणीलाई कुनै दुःखकष्ट नहोस् भनेर भगवान्लाई पुकार गरिसकेपछि सुत्ने चलन छ ।

आर्थिक सहयोग
आनीलाई आफ्नो घर परिवार, आफन्त र लामा समुदायका नागरिकले खानपिनमा सहयोग गर्छन् । आनीलाई लामा समुदायका घरमा गएर पूजापाठ गर्ने गर्दा खाद्यवस्तु, लत्ताकपडा र रुपैयाँ दिइन्छ । आनीले यस्तो तपस्यामा बस्दा अर्थोपार्जन गर्न मिल्दैन, आफन्त र गाउँलेको सहयोगमा जीविकोर्पाजन गर्नुपर्छ ।

सानै उमेरदेखि आनी बन्दा बिहेको झन्झटबाट मुक्त हुने भए तापनि बुढेसकालमा सहाराको आवश्यकता पर्ने उनले बताइन् । ‘युवावस्थामा एक्लो भएर आफन्तबाट टाढा तथा बिहे, छोराछोरी पाउनेलगायत कुराबाट मुक्त भए तापनि पछि समस्या हुने रहेछ’, लामाले भनिन् । आनीलाई आफ्नो सोच र संस्कारबाहेक अन्य संस्कारको कुनै मतलब हुँदैन ।

जिल्लामा लामा समुदायले पूजापाठ गर्ने तथा ज्ञान साधना गर्ने पाँच बौद्ध गुम्बा छन् । जिल्लामा अन्य सानातिना गुम्बा रहे पनि ठूला लामाले पूजापाठ गर्ने पाँच गुम्बा मात्र रहेको टोपे पदम लामाले बताए । प्राचीन गुम्बालाई मर्मत गरेर नयाँ गुम्बा बनाइएकाले पछिल्लो समयमा टोपेटोपेनीलाई अध्ययनमा सहज भएको छ । हुम्लाको पूरै गाउँपालिका तथा सिमकोटका वडा १, ३ र ४मा मात्रै बौद्धधर्म मान्ने लामा समुदायको बसोबास छ ।